Deja vu: Το φαινόμενο και η ψυχική εμπειρία

«Deja vu». Ο όρος είναι γαλλικός, αλλά καθιερώθηκε στην παγκόσμια επιστημονική ορολογία. Είναι μια στιγμή που κάτι μας λέει... Κάπου την έχουμε ξανασυναντήσει... Δεν είναι άλλο από την αυτόκλητη εμφάνιση κάποιας πληροφορίας που δεν καταγράψαμε συνειδητά, αλλά την καταχώρισε ο εγκέφαλός μας στο παρελθόν.
georgelaios

Το όνειρο είναι η επεξεργασία των πολλών πληροφοριών που λαμβάνουμε κατά τη διάρκεια της μέρας και οι οποίες δεν καταγράφονται στο συνειδητό αλλά στο υποσυνείδητο. Τη νύχτα, ο εγκέφαλος επιδίδεται σε «χορό» εικόνων και ερεθισμάτων που ο άνθρωπος δέχθηκε αλλά δεν επεξεργάστηκε.

Αναλύοντας λοιπόν με κάθε λεπτομέρεια τα ερεθίσματα της μέρας, ο εγκέφαλος ανακαλεί, συνθέτει και παρουσιάζει με τη μορφή... ταινιών μικρού μήκους καταστάσεις που οδηγούν σε συγκεκριμένα αποτελέσματα.

Deja vu στα γαλλικά σημαίνει ότι «το έχω ξαναδεί» και αναφέρεται σε αυτό το ιδιαίτερο και μυστηριώδες συναίσθημα ότι έχουμε ξαναζήσει μία κατάσταση, την οποία βιώνουμε εκείνη τη στιγμή. Μία γυναίκα, για παράδειγμα μπορεί να εισέρχεται σ' ένα κτίριο, σε μία ξένη χώρα που δεν έχει επισκεφθεί ποτέ ξανά, ωστόσο βιώνει ένα απόκοσμο συναίσθημα, ενώ παράλληλα νιώθει ότι έχει ξαναζήσει το σκηνικό αυτό.

Για πολλούς ανθρώπους, το deja vu είναι μία ψυχική εμπειρία ή αναλαμπή προηγούμενων ζωών. Όπως συμβαίνει και με τη διαίσθηση, η έρευνα στην ανθρώπινη ψυχολογία μπορεί να προσφέρει περισσότερο νατουραλιστικές εξηγήσεις. Τελικώς, όμως, η αιτία και η φύση των φαινομένων αυτών παραμένουν ανεξήγητο μυστήριο.

«Αν σκεφτεί κανείς ότι η επιστήμη λειτουργεί με τον ίδιο ακριβώς τρόπο (παρατήρηση - συνδυασμός - ανάλυση - αποτέλεσμα), μπορούμε να πούμε ότι ο εγκέφαλος γίνεται παρατηρητικός επιστήμονας, που στον ύπνο του βλέπει περισσότερα και καθαρότερα από ό,τι όταν δεν κοιμάται. Δεν είναι άλλωστε τυχαία η έκφραση που θέλει τον άνθρωπο να βγάζει την ευφυΐα του όταν κοιμάται» λέει ο Σπύρος Κιτσινέλης, διδάκτωρ Φυσικοχημείας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

Σε ό,τι αφορά το προφητικόν των ονείρων -κατά μία εκδοχή- στηρίζεται στον νόμο των πιθανοτήτων. Δεδομένου ότι ο κάθε άνθρωπος βλέπει περίπου τρία όνειρα κατά τη διάρκεια της νύχτας και ο πληθυσμός της Γης είναι έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι, σε ένα έτος «παράγονται» περίπου έξι τρισεκατομμύρια όνειρα. Αριθμός που δικαιολογεί την πιθανότητα κάποια από αυτά τα όνειρα να επαληθευτούν. Ο καθένας μας ώς τα τριάντα του χρόνια έχει δικαίωμα να γίνει δέκα φορές «προφήτης». Οι ειδικοί υπολογίζουν ότι ώς αυτήν την ηλικία θα έχουμε δει περίπου δέκα χιλιάδες όνειρα. Ως εκ τούτου, βάσει των πιθανοτήτων, δέκα από αυτά μπορεί να είναι προφητικά.

Ονειρα προφήτες, εφιάλτες, ευπρόσδεκτοι αγγελιοφόροι... Ονειρα που χαρίζουν ξύπνημα ευχάριστο, αγχωμένο, λουσμένο στον ιδρώτα... Τι είναι επιτέλους αυτές οι... ταινίες μικρού μήκους που εξελίσσονται τις νύχτες στον ύπνο μας; Είναι σενάρια που «στήνει» το μεταφυσικό ή μήπως μια εγκεφαλική λειτουργία επηρεασμένη από την πραγματικότητα;

Οι ψυχολόγοι λένε ότι πηγή των ονείρων είναι το ασυνείδητο. Οσα αρνούμαστε να δούμε, να αποδεχθούμε, να κρίνουμε στην καθημερινότητά μας, «αποθηκεύονται» στα πίσω... ντουλαπάκια της ψυχής και μας επισκέπτονται όταν παραδιδόμαστε στην αγκαλιά του Μορφέα. Το μικρό, φιμωμένο alter ego που κρύβουμε μέσα μας σπάει τα δεσμά του λόγου του και αποκαλύπτει τις αλήθειες που δεν θέλουμε να ομολογήσουμε.

Τα όνειρα ανήκουν σε άλλον χωροχρόνο απ’ αυτόν που γνωρίζουμε. Κατά τη διάρκεια του ύπνου, όταν λογική και συνειδητό πέφτουν σε νάρκη, το ασυνείδητο κομμάτι του εγκεφάλου ξυπνάει. Βλέπετε, δεν μπορεί όλα να κοιμούνται... Κάποιος πρέπει να συντηρεί τον οργανισμό. Κι αυτός είναι το ασυνείδητο.

Οταν κοιμόμαστε, ο εγκέφαλος διαχειρίζεται τις πληροφορίες που προσέλαβε κατά τη διάρκεια της ημέρας και τις τακτοποιεί. Είναι πληροφορίες που πέρασαν στα... ψιλά, όταν το συνειδητό είχε... αλλού το μυαλό του. Κατά τη διάρκεια της νύχτας, αυτή η αριστουργηματική μηχανή της φύσης ξεσκαρτάρει το υλικό. Περνά από κόσκινο όλες τις στιγμές της μέρας και τις ταξινομεί.


Τα κύματα

Μελέτες ειδικών επιστημόνων, βασισμένες κυρίως στην τεχνική του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος, έχουν καταγράψει «διαφορές δυναμικού» στις ηλεκτρικές λειτουργίες των νευρικών κυττάρων κατά τη διάρκεια του ύπνου.

Τα κύματα-συχνότητες χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες και παρουσιάζονται με τη μορφή γραμμάτων της αλφαβήτου:

- Τα κύματα Δ, συχνότητας 0-4 ΗΖ, καταγράφονται κατά τη διάρκεια του βαθέως ύπνου.

- Τα κύματα Θ, συχνότητας 4-7 ΗΖ, καταγράφονται στη φάση που το σώμα αφήνεται σταδιακά στην αγκαλιά του Μορφέα.

- Τα κύματα Α, συχνότητας 8-13 ΗΖ, καταγράφονται όταν το μυαλό έχει «ταξιδέψει» ήδη στη χώρα των ονείρων.

- Τέλος, τα κύματα Β, συχνότητας 13-40 ΗΖ, είναι αυτά που εμφανίζονται σε περιπτώσεις άγχους και έντονης εστίασης.


Τα πέντε επαναλαμβανόμενα στάδια

Με βάση την εγκεφαλική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια του ύπνου, η... μακάρια ξεκούρασή μας στην αγκαλιά του Μορφέα έχει μοιραστεί σε πέντε φάσεις, οι οποίες επαναλαμβάνονται τακτικά σε μια νύχτα.


Οι φάσεις έχουν ως εξής:

- Ο ύπνος του λαγού είναι απολύτως οικείος σε όλους. Οχι; Μα, είναι η στιγμή που λαγοκοιμόμαστε. Διαρκεί τα πρώτα δέκα με είκοσι λεπτά του ύπνου. Είναι αυτό που λένε μετάβαση από τον κόσμο του συνειδητού σε εκείνον των ονείρων. Ο ύπνος σ’ αυτήν τη φάση είναι πολύ ελαφρύς και ο παραμικρός θόρυβος εύκολα ακούγεται στα αυτιά σαν βάρβαρο ξυπνητήρι.

- Στη δεύτερη και την τρίτη φάση αντιστοιχούν τα ρήματα «παραδίδομαι» και «αφήνομαι» αντίστοιχα. Πρόκειται δηλαδή για τον βαθύ ύπνο και τον ακόμη πιο βαθύ. Κατά τη δεύτερη φάση παρατηρείται μικρή πτώση της θερμοκρασίας του σώματος, ενώ η τρίτη χαρακτηρίζεται ως αρχή του βαθέως ύπνου. Το χαρακτηριστικό των δυο φάσεων είναι ότι ενώ το σώμα δεν αντιλαμβάνεται τα εξωτερικά ερεθίσματα, ακόμα κι αν αυτά είναι σχετικά έντονα ώστε να ξυπνήσει, αρκεί το κλάμα ενός μωρού ή η λέξη «βοήθεια» που μπορεί να ακούγονται από μακριά για να μας κάνουν να πεταχτούμε από το κρεβάτι. Οι επιστήμονες εξηγούν ότι αυτά τα ερεθίσματα δεν προσλαμβάνονται με βάση την έντασή τους. Απλώς, ο άνθρωπος είναι εκ γενετής ευαισθητοποιημένος στο να αντιδρά σε τέτοιες καταστάσεις.

- Η τέταρτη φάση είναι εκείνη του «βυθίστηκα». Χαρακτηρίζεται ολοκληρωτικά από βαθύ ύπνο.

- Η πέμπτη φάση είναι το βασίλειο των ονείρων. Είναι η «REM» (Rapid Eye Movement), κατά την οποία παρατηρείται έντονη κινητικότητα των ματιών.

Σχεδόν όλοι άνθρωποι έχουν βιώσει τουλάχιστον μια φορά την εμπειρία του deja vu, της παράξενης αίσθησης ότι κάτι που ζουν εκείνη τη στιγμή το έχουν ξαναζήσει στο παρελθόν. Αμερικανοί επιστήμονες εντόπισαν το μέρος του εγκεφάλου που ευθύνεται για αυτή την αίσθηση, και μάλιστα πιστεύουν ότι αυτή η ανακάλυψη μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση προβλημάτων που σχετίζονται με τη μνήμη.

Όπως ανέφεραν, νευρώνες στο κέντρο μνήμης του ανθρώπινου εγκεφάλου, που ονομάζεται ιππόκαμπος, φτιάχνουν ένα νοητικό χάρτη των νέων τοποθεσιών που επισκέπτεται ένας άνθρωπος και των εμπειριών του, τον οποίο αποθηκεύουν για μελλοντική αναφορά. Όμως, όταν δύο εμπειρίες παρουσιάζουν ομοιότητες, οι δύο νοητικοί χάρτες επικαλύπτονται και μπερδεύονται.

Στην ουσία, εξηγεί ο Σουσούμου Τονεγκάβα, καθηγητής βιολογίας στο πανεπιστήμιο MIT, πρόκειται για μια δυσλειτουργία του εγκεφάλου στην ταξινόμηση νέων πληροφοριών, η οποία είναι γνωστή και ως επεισοδιακή μνήμη. Μάλιστα, η μνήμη αυτή που επιτρέπει στους ανθρώπους να διαχωρίζουν και να ταξινομούν πρόσωπα και τοποθεσίες χάνεται με το πέρασμα του χρόνου και όσο οι άνθρωποι γερνούν.

Η συγκεκριμένη ανακάλυψη έρχεται να καταρρίψει την επικρατούσα αντίληψη ότι το deja vu σχετίζεται με την ανθρώπινη όραση, ειδικά μετά τις μαρτυρίες τυφλών που βίωσαν deja vu.

Εξήντα πέντε στους εκατό ανθρώπους έχουν βιώσει την εμπειρία του deja-vu (προμνησία) την αίσθηση δηλαδή ότι έχουν έχει δει ή βιώσει ξανά στο παρελθόν μία κατάσταση. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται με μεγαλύτερη συχνότητα στις ηλικίες 15-25 ετών και ελαττώνεται σε μεγαλύτερες ηλικίες. Έρευνες έχουν δείξει ότι περισσότερο επιρρεπή είναι άτομα σε συνθήκες κόπωσης και στρες, ανώτερου κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου και όσοι ταξιδεύουν συχνά.

Το deja-vu μπορεί να εμφανιστεί είτε σε υγιή άτομα, είτε σε υπόβαθρο οργανικής νόσου, είτε λόγω λήψης φαρμάκων, εξηγούν οι επιστήμονες (Ελπίδα Κουιμτζή, Δήμητρα. Νέλλα, Αναστασία. Κώνστα, Πέτρος Πετρίκης, Λουκάς Αθανασιάδης , Κωνσταντίνος Φωκά) της Α΄ Ψυχιατρικής Κλινικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης σε ανακοίνωσή τους στο 5ο Επιστημονικό Συνέδριο της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ .

Οι διάφορες πιθανές θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για την κατανόηση και την ερμηνεία του φαινομένου παρουσιάστηκαν στο συνέδριο. «Σύμφωνα με μία θεωρία το φαινόμενο εξηγείται ως διαταραχή μνήμης στο οποίο εμπλέκονται ο ιππόκαμπος και ο αμυγδαλοειδής πυρήνας του εγκεφάλου. Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία οι καταστάσεις μοιάζουν γνωστές επειδή οι πληροφορίες εισέρχονται στον εγκέφαλο ακόμη και όταν η προσοχή του ατόμου είναι προσηλωμένη σε κάτι άλλο. Η θεωρία του ολογράμματος υποστηρίζει ότι το deja-vu συμβαίνει όταν ένα στοιχείο του περιβάλλοντος μοιάζει με μέρος μιας ανάμνησης, με αποτέλεσμα να αναπαραχθούν οι αναμνήσεις στην τρισδιάστατη μορφή τους. Η θεωρία της καθυστερημένης όρασης αποδίδει την εμφάνισή του στην καθυστέρηση έλευσης του ερεθίσματος στον εγκέφαλο από τον έναν οφθαλμό στον άλλο με αποτέλεσμα το δεύτερο ερέθισμα να θεωρείται ανάμνηση του πρώτου.

Τέλος σύμφωνα με νεότερες απόψεις το deja-vu οφείλεται σε μία καταστολή της εξελικτικά πρωιμότερης οδού μεταβίβασης των οπτικών ερεθισμάτων μέσω του στελέχους, η οποία καθυστερεί σε σχέση με τη βασική οδό που διέρχεται από το θάλαμο» αναφέρεται στην ανακοίνωση των επιστημόνων της Α΄ Ψυχιατρικής Κλινικής του ΑΠΘ.

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη χρόνια μορφή του φαινομένου. Τα άτομα που το βιώνουν έχουν υπερδραστήριο ή συνεχώς διαγερμένο το κύκλωμα του μετωπιαίου λοβού, το οποίο είναι υπεύθυνο για τη λειτουργία των αναμνήσεων, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αναμνήσεις εκεί που δεν υπάρχουν.